Кăлтăрмађ, sive пушкар, orbiculus insertus fuso (йĕке), circumeunte loro, quo machina, qua grana ventilantur, movetur, шкив на веретене К. П. II. Орлов. Ђул йĕки çине çӳл вĕçне ђул тĕпек варнерех кӑлтӑрмађ (sive пушкар) лартаççĕ, айал вӗçнерех шĕштĕрнек тăхăнтараççĕ; айал вĕçĕ шĕштĕрнек тĕп çине тăрăнса тăрат̌. Пушкартан çил валĕнђен çил вăйĕ-ђĕн (ремень) çаклатса йараççĕ.
Кăлтталăк, (кы̆лтталы̆к), pars moletrinae mihi ignota, неизв. мне часть мельницы. Н. Карм.
Кăстăрмађ, orbes lignei, quasi rotae, additae tecto, quo facilius, quoties opus sit, circumagi possit. Якейк. Кăстӑрмађ вăл арман тăрри çавăрат̌, ӑна айӑккала кайасран тытса тăрат̌. Катки вращают (т. е. помогают вращать) верх мельницы и не дают ему сваливаться на бок. Мочеи. «Кăстӑрмађ»—приспособление для ворочания крыльев; их 6 штук.
Кăтăрмаç, (кы̆ды̆рмас'), orbiculus trochleae, шкив. A. Typx. Шӑлтăрма ăшĕнђи кăтăрмаç: Вăл, пĕр йенне çĕклесен, анат̌, тепĕр йеняе çĕклесен, ӑлăхат̌; пĕр май пăрсан, кантри хивреленет те, улӑхат̌ те, тырă йухма чарӑнат̌. Шкив в блоке. Если поднять одну сторону, спускается; если другую—поднимается; если все крутить, то веревка скручивается, поднимается, и хлеб перестает сыпаться. См. также ђашăк.
Кăшкар, (кы̆шкар), i. q. апиђка (I, 279). Обечайка вокруг жерновов. Шевле, Череп. и др. А. Турх. Ђул таврашне кăшкар теççĕ, ӑна авалтан çапла каланă, ĕлĕк ун вырăнне кăшкар xypaђђӗҫ (i. q. хурат̌-ђӗç). Обод камня зовут исстари «вьюшкой», прежде вместо него клали лубочный круг. (К).
Кушеліна, (кужэл'ина) или кушиліна (кужил'ина; ударение, конечно, на конце), i. q. кушеле. Кружловина, род деревянной забойки в нижний жернов, сквозь которую проходит веретено (йĕке). Cт. Чек.
Кушилкке, (кужил'ккэ), i. q. кушеліна. Тоскаево. Кушилкке витӗр ултура йĕки тухса кайат̌. Сквозь кружловину проходит веретено шестерни.
Кушук, (кужук), a v. Russ. кожух, i. q. пӗрне, йешђӗк, мĕшке. Cт. Чек.
Аймӑкла, vox ignotae significationis, in aenigmate inventa. Неизв. cл. Сoбpaн. 50, 122. Cикĕп-cикĕп, шăpпăклăп, аймăклап (var. аймăклап) тa тaшaклăп. (Xăй ђĕлни). Hoc aenigma assulas significat, e ligno, in longitudmem scisso, factas, quae haud ita pridem in domibus Tschuvaschorum lucernae loco accendebantur. Зaгaдкa o щeпaнии лyчины. Cf. aймик.
Аймăш-маймăш, vox ignota, in aenigmate posita, нeизв. cлoвo, вcтpeчaющeecя в зaгaдкe. Oй-к. Аймăш-маймăш тyp пaђăшки. (Xyлxa). Aenigma, aures significans, quod alia lingua reddi non potest. Heпepeвoдимaя зaгaдкa oб yшax.
Айнук, (quod haud scio an Aйњyк scribendum sit), nom. propr. campi, qui a vico Bиç-Пÿpт-Шăмăpшă quinque milibus passuum distat, нaзвaниe пoля, нaxoдящeгoся в ceми вepcтax oт T.И.-Шeм.
Айњук, (Ajнyк). nom. pr. viri tatar., имя тaтapинa. Cт. Чeк., Acaн.
Айпан, (ajбaн), idem esse videtur, atque (тo жe, чтo) «айван». ЧП. Xyшaтăp айпанce йypлaмa; aйнaнĕceм йypлa пĕлмeceн кyçpaн-кyça пăxca кyлaтăp. Bы вeлитe глyпцaм пeть пecни; кoгдa жe oни нe cyмeют cпeть, тo пepeглядывaeтecь и пepeсмeивaeтecь. Бюpг. Çиceн-çиceн, aђa, айпанĕcкep, тaтa ыйтaт: «Açyсeм ăçтa вapa?» тeт. Пoeв нeкoтopoe вpeмя, нaивный пapeнь cпpaшивaeт oпять: «A гдe твoи poдитeли?».
Айпӑлат, (Ajбылam), nom. gentis in vico Xopaчкa. Haзв. poдa в ceлe Б. Kapaчкинe, Koзм. y. Cf. Чyв. яз. uм., Айбулат, n. viri, имя мyжч.
Айпӑлта, (ajбылдa), a turc. ajбaлma; securis parva, qua olim Tschuvaschi utebantur. Maлeнький тoпop, бывший в cтapинy в yпoтpeблeнии y чyвaш. Opay.
Арман кĕлеђ пĕрени, trabes, ex quibus constat contignatio aedificii K (27). П. И. Орлов.
Кăшкар çийӗ, tabula, quae posita est in кăшкар. Доска на «кӑшкар». A. Typx. Кăшкар çинђи хăмана кăшкар çи теççĕ. (К).
Кĕлет, (к'э̆лэт') sive арман кĕлеђӗ, (lege: к┐э̆лэ̆ч'), media pars totius contignationis, quae est inter арман тăрри et арман потвалĕ. Сруб (=арман пыри) между арман тӑрри и арман потвалĕ. Якейк. || A pars superior, oсtangula figura, 8-угольная верхняя частъ ветряной мельницы. Мочеи. V. потвал. || Aedificium, in quo collocatae
Кĕпер, (к'э̆бэр), pons ligneus, qui factus est in вершник. Мост. Якейк. Кĕпер пĕве пуçĕнђе полат̌. Мост бывает на плотине. || Rota кĕрпе арманĕ magna, oblique collocata, quae a calcante iumento (equo) versatur. Eius axis (вал) quoque eadem ratione collocatur. К.-Кушки. || Кĕпер—доски, настланные на наливное колесо, т. е. которыми обшита его кривая поверхность. Cт. Чек.
Кĕрпе ăскӑђђи, vas ansatum, quo hauriuntur grana, a tuniculis separata, совок для крупы (79). П. И. Орлов.
Кĕрпе калакки, palae parvae genus, qua grana a tuni¬culis separata in saccos infunduntur, лопатка для крупы. П. И. Орлов. Кĕрпе калаккипе (78) авăрнă кĕрпене мишука тултараççĕ.
Кĕрпе пат-ђӗресси, modius, quo metiuntur grana a tuniculis separata, пудовка для крупы. П. И. Орлов Авăрнă кĕрпене мишука йарађђен, пăт-ђӗpece (81) тултараççĕ, çав пат-ђӗрес тăрăх хуçисем шайкка илеççĕ.
Кĕрпе сăмси, grani particulae minutissimae deterrimaeque, очень мелкие частички крупы (идут в посыпку).
Кĕрпе сăмси вулакĕ, См.выше вулак. П. И.Орлов.
Кӗрпе арманĕ,—армањ, pistrinum, ubi grana a tuniculis separantui et in particulas diffringuntur, круподерка. П. И. Орлов.
Кушилкке, (кужил'ккэ), i. q. кушеліна. Тоскаево. Кушилкке витӗр ултура йĕки тухса кайат̌. Сквозь кружловину проходит веретено шестерни.
Kӗрпе сӑмсипе хывӑх шӑтӑкӗ, foramen machinae ventilatoriae, per quod tuniculae granorum una cum кӗрпе сӑмси (v. hanc v.) effunduntur. П. И. Орлов. Ку шӑтӑкран алан (44) кӗрпе сӑмси шӑтӑкӗнђен аннӑ кӗрпе сӑмси, хывӑх, сӗлӗ пӗрђисем ђӑн малти ҫил ҫул ҫине (66) анаҫҫӗ. Кӗрпе сӑмсисем ҫилпе пырне (?) ҫитсен, йӑвӑрпа малалла кайимасӑр, вулак (67) тӑрӑх тӑваттӑмӗш кӗрпе ларне анаҫҫӗ, кӗрпе хывӑхӗ ҫӑмӑлли виттӗрех ҫил ђӳређинђен (в) вӗҫсе тухса кайат̌, йӑвӑртараххи вулакпа (70) йешђӗк пуҫне йухса анат̌. Тӑваттӑмӗш кӗрпе ларне (74) аннӑ кӗрпе сӑмсисене кӗрпе авӑрса пӗтесрехпе, тепӗр хут пӗрнене йарса авӑртса авӑстараҫҫӗ, вара вӑл унта тепӗр хут авӑрса, тасался, кӗрпе пулса тухат̌.
Айсан, nom. pr. viri pag., лич. чyв. яз. имя мyж. Рыcaй.
Айт, inteгj. imperantis, мeждoм. пpикaзaния. V. хайт. Бюpг. Măнкăpнÿкep тaкнaкĕ. Йe caлaмaлiк, тaвcийe! Ĕçeтpe-çийeтpe? выљaтpa-кyлaтpa? Ecиp пepe кĕтeтpe? Ecиp пиpe кĕтceccĕн, eпиp cиpe йыxpaвçă. (Йaђĕ) пyйaн ывăл aвлaнтapaт, (йaђĕ) пyйaн xĕp пapaт; çaвaн пaтнe căpa ĕçмe ђĕнмe килтĕмĕp, ыpaн тa мap, пaйан тa мap, xaлĕ тe пyлiн (п¬yлин') xaлex. Xайт! тeсeн, xaтĕp пyлĕ; айт! тeceн, aлтăp пyлĕ. Aлтăpийĕн тĕпĕ ылттăн, aвpи кĕмĕл, căpи шepпeт, пылĕ xăлa; eпиp cиpe çaв пылa ĕçмe йыxpaвçă etc. Peчь дpyжкu. Пpивeт вaм и блaгoдapнocть зa пpeжнee гocтeпpиимствo! Пиpyeтe-ли вы и вeceлитecь-ли вы? Oжидaeтe-ли нaс к ceбe? Ecли вы нac ждeтe, тo мы пpиexaли к вaм c пpиглaшeниeм. (Taкoй-тo) бoгaч cынa жeнит, a (тaкoй-тo) бoгaч дoчь выдaeт; вoт мы и пpиexaли cюдa c пpиглaшeниeм—пoжaлoвaть к нeмy пoпить винцa,— нe зaвтpa, нe нынчe, a кaк ecть ceйчac. Ecли oн cкaжeт: xайт! y нeгo (вce) бyдет гoтoвo; ecли cкaжeт: aйт! y нero яитcя aлдыp (бoльшoй кoвш). Днo кoвшa зoлoтoe, чepeн cepeбpяный; пивo y нeгo—сытa, мeд—жeлтый. Boт мы и пpиxaли пoзвaть вac пить этoт мeд. V. seq. v.
1. Айта, incitare (equum),
пoгoнять. Taй. T. † Cивĕ тe тăмaн, йÿçĕ çил, иc айтаca пyлмac yтceнe. Xoлoднo, метeль и пpoнизывaющий нaсквoзь вeтep,—coвceм нeльзя пoгoнять лoшaдeй. Альш. † Çypaнлă тăмaнceм çyлceм шăлaт̌, иç айтаca пyлмac yтceнe (scr. aй тaca пyлмa çyлceнe). Пo дopoгe мeтeт мятeль, тaк чтo coвсем нeльзя пoгoнять лoшaдeй.